Vùng phân bổ của loại gốm này lúc bấy giờ nằm trong địa phận của Thành phố Hồ Chí Minh và hai tỉnh lân cận là Đồng Nai và Tỉnh Bình Dương. Căn cứ vào mối liên hệ cội nguồn và quy trình tăng trưởng của gốm ở khu vực miền Đông Nam bộ, 1 số ít nhà nghiên cứư gọi chung loại gốm sản xuất ở đây từ đầu thế kỷ XX trở lại trước là gốm TP HCM, gồm có loại sản phẩm của “ xóm lò gốm TP HCM xưa ”, gốm Biên Hòa và gốm Lái Thiêu .
Bạn đang đọc: Tìm hiểu về gốm Cây Mai | Cổ vật Việt Nam
Xóm lò gốm Hồ Chí Minh xưa. Trên map Phủ Gia Định do Trần Văn Học vẽ năm 1815 có ghi địa điểm “ Xóm Lò gốm ” – một trong những làng nghề nổi tiếng của Hồ Chí Minh xưa. Dựa vào hướng dẫn trên map này và từ hiệu quả khảo sát thực địa, thì những lò gốm bấy giờ gồm những làng Phú Giáo – Gò cây Mai, làng Phú Định – Phú Lâm, làng Hòa Lục sau đó, mà thời nay thuộc địa phận những Q. 11, Q. 6, Q. 8. Trên địa phận này còn có kênh – rạch mang tên Lò Gốm và những tên tương quan đến nghề làm gốm như ( đường ) Lò Siêu, ( đường ) Xóm Đất … Tên Lò Gốm này thấy trên sách Gia Định thành thông chí ( 1820 ) “ Từ năm 1772 con kênh Ruột Ngựa được đào để nối tiếp từ Sa Giang ra phía Bắc đến Lò Gốm ”. Như vậy, khu lò gốm chắc như đinh đã khởi lập trước năm này, có lẽ rằng từ đầu thế kỷ XVIII đã có những lò gốm tiên phong sản xuất tại vùng Hồ Chí Minh Xưa, nay là khu vực Q. 6, 8, 11 ( Chợ Lớn ). Dấu tích còn lại là khu vực lò gốm Cây Mai và di tích lịch sử lò gốm cổ Hưng Lợi ( phường 16 Q. 8 ) .
Khu lò Hưng Lợi : Sản xuất từ khoảng chừng giữa thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX. Sản phẩm đa phần là đồ gia dụng. Giai đoạn đầu sản xuất lu chứa nước ( nên còn có tên là Lò Lu ), loại lớn khoảng chừng 200 lít và loại nhỏ khoảng chừng 120 lít ( người dân còn gọi là lu 5 đôi nước và lu 3 đôi nước ) .
Ngoài lu chứa nước, khu lò còn sản xuất loại hũ miệng nhỏ và chậu, vịm, chậu bông có nhiều size. Giai đoạn 2, mẫu sản phẩm có in tên lò “ Hưng Lợi diêu ” gồm những loại đồ “ bỏ bạch ” ( bên ngoài không tráng men ) như : nồi có nắp và tay cầm ( nồi lẩu ), siêu nấu nước, gốm trắng mỏng dính, nắp dày. Bên trong nồi và siêu có tráng men nâu chống thấm. Các loại đồ gốm có men màu như : hộp có men nâu nhiều kích cỡ, nhiều chậu, hũ men nâu, men vàng. Chậu bông bằng sành hình tròn trụ hoặc hình lục giác, lớn nhỏ nhiều kiểu có men nhiều màu, trang trí ô hoa văn “ bát tiên ” “ tùng lộc ” “ mai điểu ” … Giai đoạn 3 sản xuất những loại bát, đĩa, ấm, ly uống trà, chai, thìa, bình rượu, lư hương, thố có nắp … men trắng vẽ men lam ; Có những chữ “ Kim ngọc ”, “ Việt Lợi ” trên muỗng, bình trà, ly nhỏ … hoàn toàn có thể đó là tên tiệm bán đồ gốm đặt hàng .
Các loại lu, hũ, chậu thường nặn bằng tay theo chiêu thức dải cuộn tròn phối hợp với bàn dập, không trang trí hoa văn, phủ men nâu hoặc vàng body toàn thân. Các loại đồ gốm khác được làm bằng khuôn in và bàn xoay, hoa văn cũng được in từ khuôn và được chạm khắc lại cho tinh tế, sau đó phủ hoặc tô men nhiều màu, thường là màu xanh đồng hay xanh lam, màu nâu hay đỏ. Loại mẫu sản phẩm men trắng vẽ hoa lam hoặc men màu đen ( viết chữ trên men ). Những mẫu sản phẩm này rất phổ cập trong đời sống hàng ngày của dân cư Hồ Chí Minh và dân cư Nam Bộ xưa .
Dấu tích khu lò gốm Cây Mai nằm ở sau chùa Cây Mai. Ngày xưa từ Gò Cây Mai có con rạch nhỏ, nằm trên đường Nguyễn Thị Nhỏ chảy thông ra đường Lê Quang Sung, đổ ra cầu Cây Gõ và chảy vào rạch Lò Gốm, hiện rạch này đã bị lấp. Đây là đường luân chuyển nguyên vật liệu và loại sản phẩm gốm Cây Mai .
Sản phẩm khu lò gốm Cây Mai gồm có loại đồ gốm thông dụng có kích cỡ lớn, loại mẫu sản phẩm có trang trí mỹ thuật, những loại ống dẫn nước và tượng bằng đất sét và đồ sành men màu. Lọai loại sản phẩm gốm độc lạ và đặc trưng của gốm Cây Mai sản xuất vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX là gốm men màu. Đây là loại gốm hạng sang có men màu khá nhiều mẫu mã như trắng, xanh lam, xanh lục, nâu, vàng gồm nhiều kiểu loại Giao hàng cho hoạt động và sinh hoạt như tô, chén, dĩa, muỗng … Gốm trang trí như đôn, chậu kiểng ; gốm thờ phụng tôn giáo như lư hương, bát nhang, bài vị, tượng thờ ; gốm trang trí kiến trúc như long ( rồng ), voi, ngựa và những quần thể tiểu tượng .
Hiện nay, loại sản phẩm gốm Cây Mai còn có một khối lượng lớn quần thể tượng trang trí, tượng thờ, vật thờ bằng đất sét, gốm sành còn lưu giữ ở nhiều cơ sở tôn giáo, tín ngưỡng dân gian và những tư gia. Trên đồ gốm TP HCM còn ghi những hàng chữ như năm sản xuất và chữ điếm ( tiệm ), diêu ( lò ), như : tượng Giám Trai ở chùa Giác Viên ( Q. 11 ), ở góc dưới bên phải có ghi “ Đề ngạn, Nam Hưng Xương, Điếm Tố ”, “ Canh Thìn Trọng Đông Cát Đán Lập ” ( 1880 ). Ở miếu Thiên Hậu ( Quảng Triệu Hội quán – Q. 1 ) trên quần thể tiếu tượng gốm ở phần sân miếu có những bảng gốm chữ nổi “ Lương Mỹ Ngọc Điếm tạo ” ( tiệm Lương Mỹ Ngọc tạo ), “ Quang Tự Thập Tam Niên ” ( 1887 ) và “ Thạch Loan Mỹ Ngọc tạo ” ( lò Mỹ Ngọc ở Thạch Loan tạo ), “ Quang Tự Đinh Hợi Tuế ( 1887 ). Cũng ngay trên quần thể tiếu tượng này còn có những bảng gốm khác ghi “ Đề Ngạn Bửu Nguyên Diêu tạo ” ( lò Bửu Nguyên ở Đề Ngạn làm ), “ Dân Quốc, Tân Dậu Trùng Kiến ” tức trùng tu năm Tân Dậu, Nước Trung Hoa Dân Quốc ( 1921 ). Chữ Diêu còn gặp ở 1 số ít di tích lịch sử khác như ở đình Minh Hương Gia Thạnh ( Quận 5 ), trên quần thể tiếu tượng bằng gốm có ghi “ Mai Sơn, Đồng Hòa Diêu Tạo ” ( lò Đồng Hòa – Mai Sơn tạo ), “ Thiên Liên, Tân Sửu Niên Lập ” ( 1901 ) hoặc ở miếu Thiên Hậu ( Tuệ Thành Hội quán – Q. 5 ) trên những quần thể tiếu tượng gốm trang trí trên nóc miếu có ghi “ Bửu Nguyên Diêu Tạo ”, “ Mậu Thân Niên Lập ” ( 1908 ) ; “ Đồng Hòa Diêu Tạo ” ( lò Đồng Hòa tạo ), “ Quang Tự Mậu Thân ” …
Có thể nhận diện gốm cổ TP HCM qua mô hình tiếu tượng, tượng tròn, những vật thờ trong những đình miếu, hội quán ở Nam Bộ với những mẫu sản phẩm gia dụng như : ơ, siêu, bát, bình, lu, hũ, thống có nắp, khạp có nắp, chậu tròn, chóe có quai, đôn tròn, đôn lục giác, lân, gạch trang trí hình vuông vắn … Có thể nói gốm TP HCM đặc biệt quan trọng tăng trưởng vào nửa sau thế kỷ XIX đến giữa thế kỷ XX, mẫu sản phẩm gốm được sử dụng không những ở Nam Bộ mà còn được ưu thích ở khắp mọi miền quốc gia .
Truyền thống kỹ thuật – thẩm mỹ và nghệ thuật của “ Gốm cổ Hồ Chí Minh ” mới được khảo cổ học kiểm chứng qua phát hiện tại lò gốm cổ Hưng Lợi và những khu vực làm gốm mà lúc bấy giờ chỉ sản xuất loại bếp lò ( ông kiềng ) ở Q. 6. Kỹ thuật làm gốm biểu lộ truyền thống cuội nguồn sản xuất gốm Nước Trung Hoa. Kỹ thuật này hiện còn được lưu truyền tại những cơ sở lò gốm ở Quận 9 ( TP. Hồ Chí Minh ), Lái Thiêu, Thủ Dầu Một ( Tỉnh Bình Dương ) và Biên Hòa .
Sách Monographie de province de Biên Hòa ( Ménard, 1901 ) cho biết : “ theo thỏa thuận hợp tác với người Hoa ở Chợ Lớn ( hiểu là Đề Ngạn – Hồ Chí Minh xưa ) những người làm gốm ở Biên Hòa không được sản xuất loại loại sản phẩm Cây Mai ”. Điều này chỉ ra : 1, Thợ gốm Cây Mai đã có 1 số ít người chuyển lên Biên Hòa lập nghiệp ( theo hiệu quả tìm hiểu trong năm 2003 thì gốm Cây Mai không riêng gì dời về Biên Hòa, Lái Thiêu mà có một xóm gốm trung chuyển ở vùng TườngThọ, Quận Thủ Đức – nay vẫn còn dấu vết ) ; và 2, Họ đã có tổ chức triển khai “ phường hội ” để định ra những thỏa thuận hợp tác trong việc làm làm ăn .
Mới đây, trong cuộc tìm hiểu toàn diện và tổng thể về những cơ sở tín ngưỡng ở những quận huyện tại thành phố Hồ Chí Minh, chúng tôi phát hiện “ trụ sở ” của những lò gốm Cây Mai, gọi là “ Đào lư Hội quán ”, ở đình Phú Hòa ( phường 12, Q. 6, TP. Hồ Chí Minh ). Tấm biển này ghi được làm năm Giáp Thân ( 1884 hoặc 1944 ? ), chữ viết do “ Bổn hội Mạch Chiếu Minh Thư ”. Phát hiện này là bằng cớ chỉ ra đặc thù phường hội của giới chủ lò và thợ gốm Cây Mai xưa và đồng thời góp thêm phần xác lập “ TT ” của xóm Lò Gốm. Cũng cần chú ý quan tâm : hiện đình có thờ ba pho tượng vốn của chùa Giải Bịnh gần đình, gồm tượng Chơn Võ, Huê Quang và Nam Triều Đại Đế, là những đối tượng người dùng thờ tự của hội đồng thợ gốm Phước Kiến ở Tỉnh Bình Dương ( Tân Khánh, Lái Thiêu, Bà Lụa, Chòm Sao … ). Điều này chỉ ra rằng chùa Giải Bịnh là trụ sở của Đào Lư Hội quán. Mặt khác cũng chỉ ra gốc gác của gốm Cây Mai và mối liên hệ của xóm Lò Gốm với những làng gốm ở Tỉnh Bình Dương – đặc biệt quan trọng là làng gốm Lái Thiêu .
Từ “ TT ” này chúng tôi triển khai khảo sát lại một vòng rộng có nửa đường kính từ 2 đến 3, 4 cây số để tìm lại những di vật gốm Cây Mai, đa phần là xem xét những tượng thờ ở những đình, chùa miếu trong vùng. Kết quả là có một loạt tượng thô phác đáng quan tâm :
Ba tượng gốm đất sét sơn màu : 1, Chơn võ ; 2, Huê Quang ; và 3, Nam Triều Đại đế của chùa Giải Bịnh, gần bên đình Phú Hòa ( nay tượng được thờ trong đình ) .
Bộ tượng đất sét Quan Công, Lưu Bị, Trương Phi ở miếu thờ thuộc đình Phú Đinh ( Q. 8 ) .
Các tượng gốm sơn màu Quan Công, Thiên Hậu Nguyên Nhung, Kim Huê phu nhân và những tượng Cô, Cậu … ở chùa Từ Quang ( 191 Ba Tơ, Q. 8 ) .
Bộ ba tượng gốm đất sét Quan Công Châu Thương – Quan bình ở chùa Thiên Phước ( 1581 ), Phạm Thế Hiển, Q. 8 .
Nói chung, những bộ tượng tại những khu vực trên đều bộc lộ sự “ non kém ” về kỹ thuật dựng hình cũng như trình độ mỹ thuật so với tượng gốm men màu Cây Mai phổ cập mà tất cả chúng ta đã thấy. Trái lại, nó khá gần với loại tượng thờ nặn bằng đất sét ( có trộn những chất phụ gia như vôi, giấy, sợi bông vải v.v … gọi chung là nê tố ) mà di tích lịch sử hiện tồn mà tiêu biểu vượt trội là Quan Công ở chùa Phước Long nằm trong vùng này ( 288 Hậu Giang, phường 9, Q. 6 ) .
Việc dựng hình đặc trưng của loại tượng gốm đất sét này là những pho tượng ngồi ở trong Từ Quan, có lẽ rằng là tượng Minh Vương : phần tượng gốm phải nhờ chiếc ghế / ngai gỗ mới ngồi được. Nếu không có ghế gỗ thì đài bệ gốm vẫn còn đậm dấu ấn của cấu trúc gỗ dạng bậc cấp ( tượng Thiên Hậu Nguyên Nhung và Kim Hoa phu nhân ). Nói chung, kỹ thuật dựng hình phản ánh dấu ấn của kỹ thuật đắp tượng nê tố .
Về trang trí trên phục trang tất cả chúng ta cũng thấy rõ việc vận dụng hai kỹ thuật trang trí thuộc kỹ pháp nê tố : 1, Dùng những lát đất in khuôn những mảng rời ( mũ, giáp, mây, rồng … trên long bào ) để gắn vào cốt tượng ; và 2 là, dùng kỹ thuật “ bắt bông ” ( hiểu là cách trang trí giống như bắt bông kem trong nghề làm bánh ). Ở đây, nghệ nhân gốm dùng giấy quấn thành ống hình nón, đoạn đổ đất nguyên vật liệu vào đó và bóp mạnh để tạo thành sợi mà tạo nên những hoa văn. Kỹ thuật in khuôn vận dụng cho những đồ án phức tạp, còn kỹ thuật “ bắt bông ” vận dụng cho những đồ án trang trí đơn thuần, bố cục tổng quan thưa thoáng. Kỹ thuật này về sau được vận dụng trang trí tượng gỗ, tượng làm bằng giấy bồi gọi là kỹ thuật “ sơn xe ” ( nguyên vật liệu chính gồm dầu chai, bột thạch cao ) .
Những gì trình diễn trên đây, chúng tôi muốn chú ý quan tâm rằng loại sản phẩm gốm mỹ thuật của xóm Lò Gốm ( gọi chung là Gốm Cây Mai ) có quá trình khởi phát với loại tượng gốm đất sét còn đậm dấu ấn của loại tượng nê tố và không ít còn “ hoài niệm ” về tượng gỗ. Theo đó, việc hình thành làng nghề xóm Lò Gốm là một quy trình tiệm tiến hơn là sự chuyển giao ngành “ công nghệ tiên tiến miếu vũ ” có đặc thù tốc hỷ, sản xuất những tượng thần, Phật và quần thể tiểu tượng men màu xinh đẹp. Ở đây, cũng cần chú ý quan tâm là loại tượng đất sét sơn màu cây mai đến nửa đầu thế kỷ 20, có một dòng phái sinh ở vùng Hoá An ( Biên Hòa ) : tạo nên một tập thành tượng gốm đất sét sơn màu / thếp vàng rực rỡ vừa có thừa kế truyền thống lịch sử cây mai vừa có nhiều thay đổi về kỹ pháp dựng hình và trang trí ( * * ). Việc phân biệt như vậy là thiết yếu trong việc tìm hiểu và khám phá về tượng gốm đất sét hiện còn tại những cơ sở ở Nam Bộ .
Tài liệu Khảo cồ: Vùng gốm Nam Bộ
Khảo cổ VÙNG GỐM ĐÔNG NAM BỘ
TS Nguyễn Thị Hậu
Chú thích :
(*) Huỳnh Ngọc Trảng, Nguyễn đại Phúc: Gốm Cây Mai Sài Gòn xưa, NXB Trẻ, Tp.HCM, 1994.
(*) Huỳnh Ngọc Trảng, Nguyễn đại Phúc và các tác giả: Tượng Gốm Đồng Nai – Gia Định, NXB Đồng Nai, 1997
Nguồn : https://pinkulan.com/tim-hieu-ve-gom-cay-mai/
Source: dolatrees.com
Category: Cây
